‘Kolberg’ en moderne propaganda
30 januari 1945: in de door zware bombardementen geteisterde Duitse hoofdstad vindt de première plaats van Hitlers laatste propagandafilm. ‘Kolberg’ is de titel, vernoemd naar de Duitse kuurbadplaats in Pommeren die in 1807 vier maanden standhield toen ze werd belegerd door Napoleon. Standhouden, dat is de boodschap die propagandaminister Joseph Goebbels wil overbrengen op de kijker anno 1945. De stad Kolberg zelf wordt begin 1945 overstroomd door burgers uit Pruisen die op de vlucht zijn voor het oprukkende Rode Leger. Het zal niet lang duren voordat de stad opnieuw belegerd wordt. Anders dan in 1807 resulteert dit in de ondergang van de Duitse stad.
Pamflet dat door de Amerikaanse 8th Air Force werd verspreid boven Duitsland. Bron: Publiek domein / Wikimedia Commons
Tegenwoordig heeft de vrijheidslievende, democratische burger niets meer te vrezen van de beoogde propagandawerking van ‘Kolberg’. Had Goebbels indertijd de beschikking over geschreven media, radio en film, moderne propagandisten hebben een medium voorhanden met een nog veel groter bereik, namelijk het internet. Iedereen die dat wil, kan via sociale media zijn eigen propagandaministerie draaiende houden. Al deze Goebbelsjes bij elkaar zijn in theorie in staat om door middel van het verspreiden van nepnieuws een maatschappelijke ontregeling te veroorzaken, zonder dat daarbij de budgetten, tijd en middelen vereist zijn die ten tijde van het Derde Rijk wel nodig waren voor het verspreiden van propaganda. In handen van moderne dictators en andere kwaadwillenden is het leger internettrollen en de reikwijdte van het wereldwijde web veel explosiever dan Hitler en Goebbels hadden kunnen dromen.
Internet, mits niet gereguleerd door de overheid, biedt echter ook volop tegenkrachten die de nazipropaganda niet kende. Factcheckers zijn een doelgericht wapen tegen fake news en informatie uit betrouwbare bronnen is voor iedereen toegankelijk. Na het zien van een propagandafilm als ‘Kolberg’ zou de tegenwoordige kijker direct op internet de ware feiten kunnen controleren om deze vervolgens via sociale media te delen. Nazipropaganda bleef daarentegen in de jaren 1933-1945 grotendeels onbeantwoord. Als een leugen maar vaak genoeg wordt herhaald, dan wordt deze vanzelf waarheid, zo legde Hitler uit in zijn boek ‘Mein Kampf’. Het propagandaoffensief waaraan de nazi-overheid het Duitse volk jarenlang blootstelde, onder andere door middel van speelfilms, speelde een belangrijke rol bij het rechtvaardigen van elke nazimisdaad, of dat nou de militaire veroveringsambities, het euthanasie-programma of de Joden-vervolging was. Zonder weerwoord is propaganda levensgevaarlijk.
Toen de meerderheid van de bewoners van Kolberg in 1933 voor Hitler stemde, had vermoedelijk niemand van hen gedacht dat ze twaalf jaar later hun stad achter moesten laten om hier nooit meer terug te keren. Wat de negentiende-eeuwse Kolbergers lukte, het behouden van hun stad na een beleg door Napoleons troepen, was bijna honderdveertig jaar later niet mogelijk toen een nieuwe vijand de stad aanviel. Een eeuwenlange Duitse geschiedenis werd in enkele dagen weggevaagd. Met hun keuze in het stemhokje waren veel Kolbergers indirect medeverantwoordelijk voor hun eigen ondergang. Door de verdrijving van de Joden uit hun stad en het uitbuiten van buitenlandse dwangarbeiders maakten veel bewoners van de stad zich bovendien medeplichtig aan de nazimisdaden. Het verzet van enkele individuen, zoals predikant Hinz, was niet krachtig en verstrekkend genoeg om het tij te kunnen keren. Het vonnis over Kolberg werd geveld op het moment dat Duitsland koos voor Hitler.
Natuurlijk was Kolberg slechts een klein stadje binnen het grote geheel van het Duitse Rijk. Zonder de legende van het verzetsbolwerk tegen Napoleon, zonder de populariteit als badplaats en kuuroord en zonder de propagandafilm zou ze allang vergeten zijn. De stad en haar inwoners kunnen echter wel als representatief worden beschouwd voor andere plaatsen en hun inwoners in de gebieden die Duitsland na de Tweede Wereldoorlog verloor. Hitler en het nationaalsocialisme konden in deze contreien op veel steun rekenen, maar na de oorlog werden de bewoners voor hun steun aan het nazisme het zwaarst getroffen. Behalve dat het Sovjetleger hier wraak nam op de wrede nazipolitiek en de Duitse verovering van Lebensraum in de Sovjet-Unie, verloren de bewoners van de oostelijke provincies voorgoed hun Heimat.
De speelfilm ‘Kolberg’ legt de onmacht van propaganda bloot. De stad, waarvan het verleden de Duitsers moest aansporen om de strijd vol te houden, viel al voorafgaand aan de nazi-Duitse nederlaag in vijandelijke handen en zou niet meer in Duits bezit terugkomen. Het verhaal van Hitlers laatste propagandafilm en het verleden van de gelijknamige stad kunnen tegenwoordig als waarschuwing dienen tegen politici, opiniemakers en de ‘trollen’ op sociale media die met halve waarheden en hele leugens proberen de mensen te verleiden. De verantwoordelijkheid die de kiezer draagt in een democratische samenleving is groot. Om deze verantwoordelijkheid aan te kunnen, is het belangrijk om moderne propaganda te doorzien en misleidende praatjes en leugens te weerleggen. Evenals Goebbels’ films is propaganda ook in onze tijd mooi verpakt, maar van binnenuit bedorven. Dit te doorzien en te waken over de waarheid, is tegenwoordig niet minder belangrijk dan toen.